Można zaryzykować stwierdzenie, że „Kotwicę” zna ogromna większość Polaków – tych, którzy poznali tragedię lat wojny i okupacji jak i tych, którzy wojnę znają z lekcji historii. I choć dla niektórych może ona kojarzyć się z walką z komuną w latach ’80, to beż wątpienia jest ona jednym z najbardziej rozpoznawalnych polskich symboli.

Tekst: Jacek Buciński – Muzeum Medali Armii Krajowej i Powstańczej Warszawy

Zdjęcia:  Zbiory Autora

Dziś nazwalibyśmy „Kotwicę” logo czy logotypem i jej znak byłby pewnie zastrzeżony w urzędzie Patentowym a na osoby, które malowały je w latach okupacji na murach mówilibyśmy „graficiarze. Choć wielu ją zna i rozpoznaje może nie każdy wie, że kilka dni temu obchodziliśmy 70 rocznicę powstania „Kotwicy” a raczej rocznicę jej debiutu na murach okupowanej Warszawy.”

Dziś już prawie w stu procentach wiemy, że „Kotwicę” zaprojektowała 22-letnia instruktorka harcerstwa Anna Smoleńska, ps. „Hanka”, studentka historii sztuki na tajnym Uniwersytecie Warszawskim i łączniczka Hufca Mokotów Górny Chorągwi Warszawskiej Organizacji Harcerek. Projekt Anny Smoleńskiej został nadesłany na konkurs na znak dla Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”, który na początku 1942 roku ogłosiło Biuro Informacji i Propagandy KG AK z inicjatywy zastępcy Komendanta Zarządu Głównego „Wawra” Czesława Michalskiego. W odpowiedzi na konkurs nadesłano 27 projektów, z pośród których jury pod przewodnictwem samego inicjatora Czesława Michalskiego wybrało dwa symbole, które charakteryzowały się ogromną wymową patriotyczną i odpowiednią zrozumiałość, a ich wykonanie było łatwe i szybkie. Obok „Kotwicy” w „finale” znalazł się symbol, który przedstawiał dwa skrzyżowane grunwaldzkie miecze, ale to „Kotwica”, została wybrana na znak polskiego oporu i walki o niepodległość, którą uznano za najbardziej czytelny symbol nadziei na wskrzeszenie Polski. Znak ten, jak pewnie większość wie, łączył w sobie literę „P” i „W”, jak Polska i walka, które razem wpisane były w kotwicę.

Pierwszy raz symbol ten został namalowany na murach okupowanej stolicy najprawdopodobniej 20 marca 1942 roku na uszkodzonej częściowo w 1939 roku werandzie warszawskiej cukierni Lardellego przy ul. Polnej. Wykonawcą symbolu był uczeń gimnazjum im. Stefana Batorego i harcerz Szarych Szeregów – Maciej Aleksy Dawidowski, ps. “Alek”. Obecnie ten fragment muru można zobaczyć w patio II Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Batorego w Warszawie.

Znak Kotwicy w Warszawie, namalowany na balustradzie znanej cukierni Lardellego

(fot. S. Bałuk)

Niestety w przeddzień pierwszej rocznicy namalowania „Kotwicy” na murach Warszawy 19 marca 1943 roku w obozie Auschwitz zginęła autorka projektu Anna Smoleńska, którą Niemcy wraz z najbliższą rodziną po aresztowaniu i śledztwie na Pawiaku wywieźli do obozu zagłady.

Kotwica stała się powszechnym symbolem walki i polskości – pojawiała się wszędzie tam gdzie Polacy walczyli z okupantem. Ogromna popularność „Znaku Polski Walczącej” spowodowana była nadzieją i otuchą, jaką niosło połączenie tych dwóch oraz łatwego wykonywania symbolu. Ogromna symbolika „Kotwicy” sprawiła, że nie została ona zapomniana po zakończeniu wojny i przez cały okres komunizmu w Polsce była wykorzystywana, jako znak, że Polacy nigdy nie pogodzili się z narzuconym im systemem komunistycznym. Dziś, choć zdarza się, że jest ona używana do walki politycznej częściej można zobaczyć ją właśnie, jako symbol niezłomności polaków w czasie II wojny światowej.

Jednym z miejsc gdzie obecnie „Kotwica” przypomina nam i podkreśla bohaterstwo Polaków w czasie okupacji, jest medalierstwo. „Znak Polski Walczącej” pojawia się na większości medali, które dotyczą tematyki Armii Krajowej, Szarych Szeregów czy Batalionów Chłopskich. Lesław Welker w swojej książce: „Symbolika znaków Polski Walczącej” wydanej w 2000 roku podaje, że ze 106 medali z powyższej tematyki, aż 76 posiada, jako jeden z elementów graficznych jest właśnie „Kotwicę”, co stanowi ponad 71 % i jest to najczęściej ukazywany symbol w tej tematyce medalierstwa.

I choć od wydania powyższej książki minęło już sporo czasu to „Kotwica”, jako symbol polskiej walki w dalszym ciągu występuje na nowo powstałych medalach czy plakietach pamiątkowych. W mojej kolekcji medali „Kotwica” także pojawia się na większości z nich i niestety ze względu na ich ilość nie ma możliwości zamieszczenia i przedstawienia wszystkich pozycji, ale postaram się zaprezentować różnorodność jej przedstawiania w medalierstwie.

Niewątpliwie „Kotwica” najczęściej prezentowana jest na tle ceglanego muru i zapewne takie przedstawienie jej nie tylko na medalach, ale i innych miejscach jest najbardziej popularne i dość często kojarzone ze sobą. Jest to oczywiste ze względu na to, że właśnie na murach była ona najczęściej malowana. Przykładem takiego „klasycznego” przedstawienia jest medal Pokonani – Niezwyciężeni, którego emitentem jest PAX a wykonała go Spółdzielnia Rzemieślnicza Żoliborz – Warszawa. Medal ten wydawany był w dość dużym nakładzie w dwóch wersjach z rożnymi rewersami. Niestety w literaturze przedmiotu nie udało się odnaleźć autora owego medalu.

Pokonani – Niezwyciężeni. 1981. 35mm

Kolejnym medalem a raczej żetonem (śr. 22mm) również z ceglanym murem w tle „Kotwicy”, jest żeton wydany w 61 rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego i 1 rocznicę otwarcia Muzeum Powstania Warszawskiego. Tak jak i w przypadku powyższego medalu tu także nieznany jest autor i nakład a emitentem jest oczywiście Muzeum Powstania Warszawskiego.

61 rocznica Powstania Warszawskiego. 2005. 22mm

Dość często „kotwica” jest przedstawiana nie tylko na tle ceglanego muru, ale także i na tle Polskiego orła. Przykładem takiego ukazania „Znaku Polski Walczącej” jest pierwszy oficjalny medal wydany przez Mennicę Państwową w roku 1981. Medal ten dla emitenta PTAiN Oddział Warszawa zaprojektował Józef Markiewicz-Nieszcz a Mennica Państwowa ciągu trzech lat wydała go w dwóch wersjach w ogromnym nakładzie ponad 1500 sztuk we wszystkich wersjach.

37 rocznica Powstania Warszawskiego. 1981. 70mm

Innym przykładem połączenia „Kotwicy”, muru i Polskiego godła jest medal poświęcony Praskiej Kompanii Dywersji Bojowej. Medal, którego projektantem jest Leszek Wieluński wykonały w 1988 roku Warsztaty Doświadczalne WSP w Częstochowie.

Praska Kompania Dywersji Bojowej. 1988. 70mm

Znak Polski Walczącej nie tylko w czasie wojny był bardzo „popularny”, także po jej zakończeniu jego ogromną symbolikę docenili autorzy wielu odznaczeń i odznak pamiątkowych związanych z walką w czasie II wojny światowej. Jednym z pierwszych odznaczeń, na którym został umieszczony znak „Kotwicy” był Krzyż Armii Krajowej (pierwotnie, jako odznaka pamiątkowa) ustanowiony z inicjatywy londyńskiego środowiska b. żołnierzy Armii Krajowej i gen. dyw. Tadeusza Bora-Komorowskiego dla upamiętnienia walk żołnierzy Polski Podziemnej 1939-1945. Krzyż AK zaprojektował Andrzej Bobrowski ps. „Marek” i był on jednym z projektów, który w 1966 brały udział w konkursie na odznakę upamiętniającą żołnierzy Armii Krajowej. Na krzyżu „Kotwica’ umieszczona jest na tarczy z murem ceglanym w tle i otoczona jest laurowym wieńcem chwały. Na medalach pamiątkowych Krzyż Armii Krajowej był dość często wykorzystywany tak w oryginalnej formie jak również wykorzystywano tylko jego niektóre elementy.

Takim wykorzystaniem „oryginalnego” wizerunku „Krzyża Armii Krajowej” w medalierstwie jest medal autorstwa Zbigniewa Kotyłło przedstawiający generała Dywizji Stefan Grota-Roweckiego. Medal, którego emitentem było Towarzystwo Wiedzy Obronnej w Warszawie wykonała w 1990 roku Mennica Państwowa w nakładzie 6000 sztuk.

Generał Dywizji Stefan Grot-Rowecki. 1990. 70 mm

Również Klub Powstańców Warszawskich ze Szczecina wydając 1987 roku swój medal pamiątkowy na jego rewersie umieścili wizerunek „Krzyża Armii Krajowej” oczywiście razem z „Kotwicą”. Projekt medalu powierzono Jakubowi Lewińskiemu a wykonawca była Stocznia Remontowa w Szczecinie.

Klub Powstańców Warszawskich – Szczecin. 1987. 69mm

W 1981 roku na fali odwilży politycznej został zrealizowany pomysł uhonorowania osób, które brały czynny udział w Powstaniu Warszawskim. Ustawą z dnia 3 lipca 1981 roku ustanowiony został „Warszawski Krzyż Powstańczy”, którego projektantem był znany artysta rzeźbiarz autor wielu medali – Edward Gorol. I tu również tak jak w przypadku „Krzyża Armii Krajowej”, „Znak Polski Walczącej” stał się jednym z głównych elementów odznaczenia. W tym przypadku „Kotwica” umieszczona jest na tle biało-czerwonej opaski Powstańczej, która niewątpliwie kojarzy się z Powstaniem Warszawskim.

I tak jak wizerunek „Krzyża Armii Krajowej” tak i obraz „Warszawskiego Krzyża Powstańczego” użyczony został, jako jeden z elementów przedstawionych na medalach pamiątkowych. Takim właśnie medalem gdzie możemy podziwiać „Warszawski Krzyż Powstańczy” z „Kotwicą” jest medal z serii „Dowódcy Armii Krajowej” wydany przez Klub Żołnierzy Powstania Warszawskiego w Bydgoszczy (późniejszy Związek Powstańców Warszawskich w Bydgoszczy). Medal upamiętniający Generała Dywizji Tadeusza Bora-Komorowskiego został wykonany w 1989 roku przez Mennicę Państwową a projekt wykonała Stanisława Wątróbska według założeń Zdzisława Abramka.

Generał Dywizji Tadeusz Bór-Komorowski. 1989. 70 mm

Innym medalem – plakietą, na której możemy zobaczyć „Znak Polski Walczące” jest medal upamiętniający 60 rocznicę Powstania Warszawskiego. Na awersie medalu możemy zobaczyć „Kotwicę” z „Warszawskiego Krzyża Powstańczego”, lecz w nieco innej formie. Do „klasycznej” „Kotwicy” na tle Powstańczej opaski dodano literę, „Z”, która jak mniemam miała tworzyć skrót ZPW, czyli „Związek Powstańców Warszawskich”. Medal ten tak jak i poprzedni powstał na zlecenie właśnie Związku Powstańców Warszawskich w Bydgoszczy. Produkcję 160 sztuk plakiet według projektu Zdzisława Abramka i Stanisławy Wątróbskiej zlecono w roku 2004 Mennicy Państwowej w Warszawie. Ciekawostką dotyczącą tego medalu jest to, że awers jest wzorowany na fotografii z okresu Powstania Warszawskiego, która najprawdopodobniej przedstawia prowizoryczny cmentarz na tyłach ul. Świętokrzyskiej, między ul. Jasną i i ul. Mazowiecką. Autorem zdjęcia jest Eugeniusz Lokajski ps. „Brok”. Medal ten był już przedstawiany w numerze zerowym „Gazety Kolekcjonera” i obecnie mogę się pochwalić, że jest on już ozdobą mojej kolekcji.

60 rocznica Powstania Warszawskiego. 2004. 80x55mm

Kolejnymi odznaczeniami, którymi uhonorowywano żołnierzy Armii Krajowej, na których widnieje „Znak Polski Walczącej” jest Odznaka Pamiątkowa Akcji Burza i Krzyż Pamiątkowy Akcji Burza. Pierwsza ustanowiona najprawdopodobniej w 1986 roku przedstawia krzyż w laurowym otoku a między jego wszystkimi ramionami znajdują się cztery „Kotwice”. Drugim odznaczeniem pamiątkowym związanym z Akcją Burza jest „Krzyż Akcji Burza” ustanowiony najprawdopodobniej w 1988 roku. Odznaczenie to jest oczywiście w formie krzyża, w którego centralnej części umieszczony jest orzeł w koronie (orzeł przypomina najbardziej orła oficerskiego wz. 1919 z okresu międzywojennego) wsparty na tarczy amazonek, na której widnieje „Znak Polski Walczącej”. Niestety w obu przypadkach nie posiadam więcej informacji na temat tych odznaczeń.

Medal, na której przedstawiona jest Odznaka Pamiątkowa Akcji Burza został wyemitowany przez Związek Powstańców Warszawskich w Bydgoszczy i jest jednym z medali ze wspomnianej wcześniej serii „Dowódcy Armii Krajowej”. Medal ten upamiętnia Generała Dywizji Stefana Grota-Roweckiego. Autorami medalu jest wymieniany już wcześniej Zdzisław Abramek i Stanisława Wątróbska. Mennica Państwowa w Warszawie wyprodukowała ów medal w 1991 roku w całkowitym nakładzie ponad 1000 sztuk.

Generał Dywizji Stefan Grot-Rowecki. 1991. 70 mm

Również i „Krzyż Pamiątkowy Akcji Burza” pojawił się na medalu upamiętniającym „Dowódców Armii Krajowej”. Tym razem medal przedstawia postać Generała Brygady Leopolda Okulickiego ps. „Niedźwiadek”. Emitentem medalu był oczywiście Związek Powstańców Warszawskich w Bydgoszczy a ponad 1400 sztuk wyprodukowała według projektu Zdzisława Abramka i Stanisławy Wątróbskiej-Frindt Mennica Państwowa w roku 1990.

Generał Broni Leopold Okulicki ps.Niedźwiadek. 1990.70 mm

Jak wspomniałem powyżej trudno byłoby przedstawić wszystkie medale, na których widnieje „Znak Polski Walczącej’ gdyż w mojej kolekcji ponad stu medali tych z wizerunkiem „Kotwicy” jest ogromna większość. W związku z powyższym na drugą część „Znak Polski Walczącej” w medalierstwie zapraszam w kolejnym numerze „Gazety Kolekcjonera”, w której przedstawię kolejne ciekawe wykorzystanie „kotwicy” na medalach upamiętniających Armię Krajową.

CDN

Jacek Buciński

Bibliografia:

1. Abramek Zdzisław, „Powstanie Warszawskie 1944 medalami pisane” 2003
2. Dubrowska Małgorzata, „Medaliony i plakiety w zbiorach muzeum historycznego m.st. Warszawy”
3. Welker Lesław, „Symbolika znaków Polski Walczącej”
4. Welker Lesław, „Znaki Polski Walczącej”
5. Kowal Kazimierz, Sawicki Zdzisław, „Dzieje oręża polskiego w medalierstwie”
6. Medale 1979 – 1987. Katalog medali wybitych przez ZZG – Częstochowskie Zakłady Produkcyjne w Częstochowie.

7. http://www.kotwica-walczaca.waw.pl/