Nie tylko mennica – medale pamiątkowe Armii Krajowej

Mennica Państwowa – firma, którą zapewne zna większość osób w naszym kraju a jej wyrobów używa na co dzień. Monety obiegowe, bo o nich mowa, to najbardziej znane wyroby. Oprócz tak zwanego bilonu, Mennica zajmuje się również  produkcją monet kolekcjonerskich, dukatów lokalnych oraz odznaczeń i medali.

Tekst: Jacek Buciński – Muzeum Medali Armii Krajowej i Powstańczej Warszawy

Zdjęcia:  Zbiory Autora

Medale pamiątkowe, produkowane są w Mennicy od kilkuset lat a jakość jej wyrobów i doświadczenie Mennicy są cenione tak przez kolekcjonerów jak i emitentów medali. Tak, jak wiele znanych osób czy wydarzeń w historii Polski upamiętniono na medalach wyprodukowanych przez Mennicę Państwową, tak i Armia Krajowa i jej żołnierze poprzez medale Mennicy upamiętniani byli wielokrotnie. Choć Mennica jest od wielu lat najważniejszym producentem medali pamiątkowych, to w przypadku tematyki Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego, niewątpliwie dużą rolę odegrały inne zakłady czy warsztaty produkujące medale. Na chwilę obecną, ze względu na brak pełnego spisu powstałych medali w tej tematyce, trudno jednoznacznie podać procent medali, jaki był wyprodukowany w Mennicy a jaki w innych zakładach. Na dość duży udział innych producentów medali, niż Mennica, w w/w tematyce wpływ miało kilka czynników. Najważniejszym z nich był fakt, że ze względów politycznych do 1981 roku Mennica nie mogła produkować medali o takiej tematyce a przez kolejnych kilka lat, ich ilość była dość ograniczona. Szczególnie w ostatnich kilkunastu latach, niewielkie nakłady poszczególnych medali oraz ich ceny sprawiły, że emitenci wybierali na producentów swych medali inne firmy niż Mennicę Państwową.

Choć ogromna większość medali wyprodukowanych poza Mennicą była wytworzona od podstaw, czyli od projektu – pierwszy powojenny medal wydany w Polsce (znany autorowi), upamiętniający dokonania Armii Krajowej, był kopią medalu wydanego w 1969 roku w Londynie z okazji 25 rocznicy wybuchy Powstania Warszawskiego. Medal, którego autorem jest pan Andrzej Bobrowski nieznacznie się różnił się od oryginału londyńskiego, średnicą (ok. 2 mm) i materiałem, z jakiego został wykonany. Niestety, choć powstało kilka odmian tego medalu – nie ma informacji o jego polskim producencie.

W 25 rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Emitent Koło Żołnierzy AK-Londyn. Projekt Andrzej K. Bobrowski. Wykonawca Nieznany 1969. 61mm. (kopia polska)

Jednym z pierwszych autorskich projektów medalu upamiętniającego dokonania Armii Krajowej, był medal wydany w 1974 roku na pamiątkę dokonań 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK i jej dowódcy – podpułkownika dyplomowanego Jana Wojciecha Kiwerskiego. Autorem tego medalu jest Witold Korski i tak jak w przypadku poprzedniego medalu, nie jest znany jego wykonawca. Ciekawostką w przypadku tego medalu jest fakt, że Krzyż Partyzancki, który jest umieszczony na rewersie medalu, nie był w roku 1974 przyznawany żołnierzom Armii Krajowej a jedynie partyzantom z Gwardii i Armii Ludowej.

OLIWA – Podpułkownik Jan Wojciech Kiwerski. 27 Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowe. Projekt Witold Korski. Wykonawca Nieznany 1974; 79mm.

Medal upamiętniający XXXV rocznicę śmierci majora Ponurego – Jana Piwnika to również jeden z pierwszych medali, które ukazały się w Polsce a ich tematyką była Armia Krajowa. Na zlecenie emitenta – Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich PONURY-NURT, medal o wymiarach 112×96 mm, wykonany został metodą odlewu z brązu lub cynku. Autorem medalu jest pani Katarzyna Piskorska a wykonał go w swym zakładzie w Gdyni w 1979 roku pan Teodor Kawecki.

XXXV rocznica śmierci majora Ponurego Jana Piwnika. Projekt Katarzyna Piskorska. Wykonawca Teodor Kawecki – Gdynia 1979; 112 x 96mm

Po roku 1980 wraz z odwilżą polityczną zaczęło powstawać wiele medali upamiętniających Armię Krajową czy Powstanie Warszawskie a duża ich część powstawała w dalszym ciągu poza Mennicą Państwową. Jednym z najczęściej wymienianych w zestawieniach wykonawców medali związanych z Armią Krajową jest już wcześniej wspomniany – pan Teodor Kawecki z Gdyni. To właśnie w jego zakładzie powstawało kilka medali upamiętniających łódzki okręg Armii Krajowej. Przykładem takiego medalu, którego emitent byli kombatanci z łódzkiego okręgu Armii Krajowej jest medal upamiętniający XXXVII lecie I oddziału lotniczego Armii Krajowej „HENRYK”. Autorem tego medalu jest pan Bohdan Borowski ps. „WALEK”, który w czasie wojny był żołnierzem Armii Krajowej i brał udział w akcjach oddziału „HENRYK” a po wojnie wykładał malarstwo na Gdańskiej ASP.

XXXVII lecie I Oddziału lotniczego AK HENRYK. Projekt Bohdan Borowski ps. WALEK. Wykonanie Teodor Kawecki – Gdynia 1981. 72mm.

W takim samym duecie – autor medalu Bohdan Borowski ps. „WALEK” i producent Teodor Kawecki, powstał medal wydany w roku 1983 i upamiętniający Sanitariat KEDYWU i 25 Pułk Piechoty Armii Krajowej. Medal ten upamiętnia także szefa sanitariatu Alfonsa Rajtera ps. „WOJTEK”.

Sanitariat KEDYWU i 25 pułku piechoty Armii Krajowej. Projekt Bohdan Baranowski ps. WALEK. Wykonanie Teodor Kawecki – Gdynia 1983; 75mm.

Dla upamiętnienia dokonań swoich oddziałów, także żołnierze związani ze środowiskiem Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich PONURY-NURT, wydawali niektóre swoje medale w pracowni pana Teodora Kaweckiego. Takim medalem jest medal, który upamiętniał 40 rocznicę powstania oddziału PONUREGO w górach Świętokrzyskich i 120 rocznicę Powstania Styczniowego. Projektantem tego medalu jest żołnierz z oddziału PONUREGO i autor wielu pomników i medali – p.Andrzej Kasten ps. „ZULEJKA”

40 Rocznica powstania oddziału PONUREGO i 120 rocznica Powstania Styczniowego. Projekt Andrzej Kasten. Wykonanie Teodor Kawecki – Gdynia 1983; 67×67 mm.

Wykonawcą, który także ma w swym dorobku wiele medali związanych z Armią Krajową są Z. Z. G. (Zjednoczone Zakłady Gospodarcze) z Częstochowy obecnie Częstochowskie Zakłady Produkcyjne VIT-VERIT. Zakłady, które od kilkudziesięciu lat zajmowały się między innymi produkcją sprzętu liturgicznego wydały wiele medali, wśród których kilka związanych z Armią Krajową. Takim medalem wydanym przez Z. Z. G. z Częstochowy jest medal upamiętniający 40 rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego, którego projektantem jest pan Jacek Muldner-Nieckowski. Na rewersie medalu autor umieścił słowa wiersza Zbigniewa Jerzyny „Pro Memoria: 1944”. Wiersz ten jest poświęcony pamięci Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.

40 rocznica Powstania Warszawskiego. Emitent Veritas. Projekt Jacek Muldner-Nieckowski. Wykonawca Z.Z.G. (Zjednoczone Zakłady Gospodarcze) Częstochowa 1984. 60mm

W roku 1989 Z.Z.G. w Częstochowie wydały medal poświęcony 50 rocznicy powstania oddziałów ODWET i JĘDRUSIE. Projektantem tego medalu jest pan Tadeusz Tchórzewski, który zaprojektował również wiele innych medali związanych z Armią Krajową i Powstaniem Warszawskim.

50 rocznica powstania oddziałów ODWET i JĘDRUSIE. Projekt Tadeusz Tchórzewski. Wykonawca: Z.Z. G. (Zjednoczone Zakłady Gospodarcze) Częstochowskie Zakłady Produkcyjne, 1989; 60mm.

Lokalne inicjatywy upamiętnienia konkretnych osób, oddziałów czy wydarzeń produkcje swych medali dość często zlecają również innym firmom niż Mennica Państwowa. Jest to spowodowane między innymi niewielkim nakładem a co za tym idzie i dużymi kosztami związanymi z wydaniem medali. Takim przykładem lokalnej inicjatywy jest medal projektu Stanisława i Jędrzeja Żwiruk, a którego emitentem jest Komitet Budowy Pomnika majora Hieronima Dekutowskiego ps. „Zapora” w Tarnobrzegu. Medal został wyprodukowany w firmie pana Wiesława Kuleja w Kłobucku. Wydanie medalu w 2011 roku wiązało się z odsłonięciem pomnika majora Hieronima Dekutowskiego i był on podarunkiem dla ofiarodawców i fundatorów pomnika.

ZAPORA-Major Hieronim Dekutowski. Projekt Stanisław & Jędrzej Żwiruk. Wykonawca Wiesław Kulej- Kłobuck 2011; 70mm.

Także i indywidualni emitenci, którzy medale wydają z bardzo osobistych powodów swoje emisje często powierzają do produkcji nieco mniejszym zakładom. Przykładem takiej osobistej pamięci jest medal wydany i zaprojektowany przez pana Romualda Sieradzkiego dla upamiętnienia 60 rocznicy śmierci jego ojca chrzestnego starszego strzelca podchorążego – Grzegorza Byczkowskiego ps. SKIBA. Medal ten wyprodukowano w 2004 roku w niewielkim nakładzie 25 sztuk w Kosakowie w firmie CELSTAN.

Ojcu Chrzestnemu w 60 Rocznicę Żołnierskiej Śmierci. Starszy strzelec podchorąży Grzegorz Byczkowski SKIBA. Emitent Romuald L. Sieradzki Projekt Romuald L. Sieradzki. Wykonawca CELSTAN.

Niestety wśród tych lokalnych emitentów i niewielkich nakładów często autorzy projektów jak i wykonawcy pozostają bezimienni. Pozostają po nich tylko ich dzieła, które podnoszą pamięć o tak ważnych sprawach, jak walka Armii Krajowej podczas II Wojny Światowej. Takim medalem jest medal a raczej plakieta z wizerunkiem Matki Boskiej “Powstańczej”. Niestety nie jest znany oprócz wykonawcy także autor projektu i emitent.

Matka Boska Powstańcza

Jest to tylko część z moich zbiorów, których producentem nie jest Mennica Państwowa. Jaka to jest część – dla mnie to nie istotne, gdyż w tym przypadku najbardziej liczy się tematyka medalu a nie ich producent. Zapewne wielu kolekcjonerów powie, że medale Mennicy są lepiej wyprodukowane, wykonane z lepszych materiałów itd. – nierzadko będą mieli rację.  Dla mnie wartość kolekcjonerską wszystkie te medale mają taką samą.

Jest jeszcze wiele medali, które wydane lokalnie, w niewielkich nakładach – dla kolegów, towarzyszy broni czy znajomych, leżą zapomniane w szufladzie i niszczeją. Jeśli macie takie medale podzielcie się nimi, dajcie znać, przyślijcie fotografie – może jak najwięcej z nich uda się ocalić od zapomnienia, bo przecież wydane były dla utrwalenia pamięci tak Wielu. Niech ta pamięć trwa…

Jacek Buciński