Na co dzień student filologii hebrajskiej w Toruniu. Insygnia biskupie i szaty kolekcjonuje od około 6 lat. Kolekcja liczy ponad sto różnych eksponatów związanych nie tylko z duchowieństwem Kościoła Katolickiego. Do najciekawszych eksponatów w zbiorach reprezentujących insygnia biskupie należą: krzyż Biskupów Jana Obłąka i Andrzeja Śliwińskiego (krzyża używał najpierw bp. Obłąk, a potem A. Śliwiński). Ofiarował go Jan XXIII – papież w roku 1962. Także pierścień Biskupa Józefa Pazdura-seniora Archidiecezji Wrocławskiej. Oraz pierścień Kard. Andrzeja Marii Deskura – przyjaciela Jana Pawła II.
Tekst: Karol Wozikowski – Muzeum nakryć głów, szat liturgicznych i insygniów biskupich
Zdjęcia: Arch. Autora
Czym są insygnia biskupie, kto ich używa i jaką stosują symbolikę? Zapraszam do przeczytania małego szkicu poświęconego symbolom władzy biskupiej w chrześcijaństwie. Zacznijmy od nakrycia głowy czyli tzw. mitry. Mitra (z łac. przepaska na głowę, turban – przyp. Autora) w dzisiejszych czasach przybiera kształt trójkątnej czapki. U dawnych narodów wschodnich było to dwurożne nakrycie głowy przeznaczone dla panujących (w kształcie czapki – przyp. Autora). W Kościołach wschodnich stanowiło uroczyste nakrycie głowy wyższych kapłanów. Obecnie noszone jest przez każdego biskupa. Możliwość używania mitry zarezerwowana jest dla biskupa i papieża.
Ważnym insygnium władzy biskupiej jest Pierścień. Wprawioną w oczko pieczątkę rytą w metalu lub szlachetnym kamieniu nazywano sygnetem. Służył jako oznaka godności. Jego praktyczne znaczenie polegało na wytłaczaniu w nim pieczęci. Najczęściej to w Hiszpanii biskupi nosili takie pierścienie – już od VII wieku. Wzmiankuje o nich Izydor z Sewilli. Później zwyczaj ten przyjął się w Galii, a następnie w całym Kościele równocześnie z pastorałem. Dzisiaj pierścienie noszą biskupi i opaci oraz oczywiście papież, którego pierścień określamy mianem ,,Pierścienia Rybaka”. Tradycja jest, iz zostaje on zniszczony po śmierci papieża. Zazwyczaj do dyspozycji papieża są jeszcze dwie kopie „pierścienia rybaka” na wypadek ich utracenia czy zniszczenia. Kopie pierścienia Jana Pawła II możemy zobaczyć w Muzeum Ojców Jezuitów w Starej Wsi.
Bursztynowy krzyż Biskupa Andrzeja Śliwińskiego
Pastorał to bogato zdobiona laska wykonana ze srebra lub złota. Symbolizuje pasterską laskę opiekuna, który prowadzi swoje owce – biskup jest pasterzem, którego ,,owcami” jest lud Boży. Sięgnijmy do dokumentów Kościoła i historii. W Ceremoniale Episcoporum (1983) w nr. 59 czytamy: „Pastorału jako znaku urzędu pasterskiej posługi używa biskup na swoim terytorium; może też tej odznaki używać każdy biskup, który uroczyście sprawuje liturgię za zgodą miejscowego biskupa. Kiedy zaś wielu biskupów bierze udział w tej samej celebracji, pastorału używa tylko biskup, który przewodniczy celebracji. Trzymając zakrzywioną część pastorału przed sobą, czyli w stronę ludu, używa go wedle następującej zasady: gdy idzie w procesji, kiedy słucha czytania Ewangelii, wygłasza homilię, przyjmuje śluby lub przyrzeczenia, wypowiada wyznanie wiary; podczas błogosławieństwa osób, jeśli nie wykonuje gestu nałożenia rąk”.
Pierścień Biskupa Józefa Pazdura
Przyjęcie się zwyczaju używania pastorału pociąga za sobą różne interpretacje, np.: Grzegorz Wielki Papież (zm. 604), nawiązując do laski Aarona, zachęca, by biskupi łączyli w praktyce surowość z łagodnością (virga percutimur, baculo sustentatur); „rózgą uderzamy, pastorałem podtrzymujemy” (De cura pastorali II, VI, Paris 1992, t. 2, s. 217). Izydor z Sewilli na początku VII w. pisał, że biskup otrzymuje pastorał w tym celu, by kierował, korygował i znosił słabości wiernych. Na Zachodzie pastorał jest także symbolem czujności pasterskiej, troski o dobro duchowe osób powierzonych opiece. Izydor z Sewilli (De ecclesaisticis officiis II, 5, 12) w pastorale widzi symbol władzy i obowiązków biskupa.
Pastorał Biskupa Jana Bernarda Szlagi
Także zakrzywienie laski jest interpretowane symbolicznie. Oznaczało ono troskę pasterza, by wierni dzięki jego czujności zachowani byli od zła. W części prostej, poniżej zakrzywienia, upatrywano aluzji do działalności pasterza, która winna stanowić dla nich oparcie i podporę. Honoriusz z Autu (Gemma animae I, 118, PL 172, 610B) uważał, że „pastorał jest zakrzywiony, by powstrzymać nieposłusznych i odzyskać zagubionych”. Papież Innocenty III (De sacro altaris mysterio I, XLV; LXII, PL 217, 790C–D, 797); collige (gromadź), sustenta (podtrzymuj), stimula (zachęcaj), vaga, morbida lenta (to co chore, błądzące łagodź). Papież Celestyn I (Epistola 4, 1) nazywa pastorał regimen pastorale. Takie wyrażenie znajduje się także w 8 kanonie synodu w Toledo i w Liber ordinum z okazji błogosławienia opata. Święty Tomasz charakterystycznie interpretuje fakt, że papież nie nosi pastorału, ponieważ zakrzywienie oznacza ograniczenie władzy (Commentarium IV Lib. Sentent. dist. XXIV, q. 3, art. 3 ad 8). Przy ordynacji biskup otrzymuje pastorał jako „znak urzędu pasterskiego posługiwania i czuwania nad całą owczarnią, nad którą Duch Święty ustanowił cię biskupem, abyś kierował Kościołem Bożym” .
Krzyż Biskupów J. Obłąka i A. Śliwińskiego dar Jana XXIII
Ferula (pastorał papieża) posiadł różne kształty. Jan Paweł II posługiwał się krzyżem z postacią Chrystusa ukrzyżowanego, Benedykt XVI przejął tę formę. 28 listopada 2009 r. na rozpoczęcie Adwentu papież wystąpił z pastorałem w innym kształcie. Mistrz papieskich ceremonii liturgicznych, mons. Guido Marini, wyjaśnił, że swym kształtem podobny jest do feruli Piusa IX. Oto wygląd nowej feruli: z przodu krzyża przedstawiony jest Baranek Boży, na ramionach krzyża umieszczone są symbole czterech ewangelistów. Poza tym ramiona krzyża przyozdobione są wzorem przypominającym sieci (wyraźne nawiązanie do roli papieża jako rybaka ludzi). Na odwrocie, w centrum, znajduje się chrystogram X (Chi), P (Rho), zaś na końcach krzyża widnieją wizerunki czterech Ojców Kościoła reprezentujących Zachód i Wschód, a mianowicie: św. Augustyna, św. Ambrożego, św. Atanazego i św. Jana Chryzostoma, u szczytu trzonu umieszczony zaś jest herb Benedykta XVI.
Pektorał, to ozdobny krzyż ze szlachetnego metalu, zawierający relikwie. Od XII wieku nosili go na piersiach kardynałowie, biskupi i opaci. Krzyż pektorał wywodzi się z relikwiarzyków noszonych przez duchowieństwo, najpierw na Wschodzie chrześcijańskim, a później na Zachodzie. Były to małe puszki ozdobne, różnych kształtów, z relikwiami świętych męczenników. Zwyczaj zakładania pektorału przez biskupa na czas sprawowania czynności liturgicznych, stał się obowiązkiem dopiero w XVI wieku po Soborze Trydenckim. Krzyż ten mogą nosić także Opaci. Czasami (wbrew przepisom liturgicznym-przyp. Autora) zakładają go także infułaci. Jest to jednak nie poprawne.
Pierścień Kard. Deskura. Taki wzór pierścienia Paweł VI przekazał biskupom na zakończenie soboru.
W tym szkicu skupię się na tzw. paliuszu. Postaram się dokładniej opowiedzieć czym jest w chrześcijańskiej tradycji i przedstawić jego historię i zastosowania. Zacznijmy od faktu, iż kiedy liturgii eucharystycznej przewodniczy arcybiskup metropolita, wtedy w skład wyżej wymienionych insygniów biskupa wchodzi jeszcze paliusz. Jest to biała taśma wełniana, szeroka około siedem centymetrów. Ma ona kształt naszyjnika o dwóch dodanych końcach, z których jeden opada na piersi, a drugi na plecy. Paliusz zdobi sześć czarnych krzyżyków. Od V wieku nosili go papieże, a od XIII wieku arcybiskupi metropolici.
Paliusz (łac. pallium, co znaczy “płaszcz”, a w greckim “kołdra”. Św. Izydor z Sewilli wskazywał na pochodzenie tego słowa od pelles – skóry i palla, czyli osłony z tkaniny) to wełniana wstęga, zazwyczaj szerokości trzech palców, którą wkłada się na ramiona (jeśli brać pod uwagę szaty liturgiczne to na ornat), połączona z dwoma innymi, mniejszymi, wstęgami, które zwisają na piersi i plecach. Ozdobiony jest sześcioma krzyżykami wykonanymi z czarnego jedwabiu (cztery na wstędze poziomej, po jednym na wstęgach pionowych). By odpowiednio leżał na ornacie i nie przeszkadzał w wykonywaniu czynności liturgicznych, przyczepia się go do ornatu za pomocą metalowych szpilek. Obecnie paliusz może nosić papież (w całym świecie) oraz arcybiskupi metropolici (na terenie własnej metropolii).
Na Wschodzie istnieje swego rodzaju odpowiednik paliusza (posiada podobną symbolikę) – omoforion. Jest ona głównym insygnium biskupa (w Kościołach stosujących ryt bizantyjski każdy biskup nosi omoforion). W użyciu istnieją dwa rodzaje omoforionu: mały (używany w czasie anafory) i duży (nakładany np. poza liturgią, lub w czasie jej niektórych części). Zasadniczy wymiary omoforionu to 350 cm długości i 25 cm szerokości, używa się go w kolorze ornatu.
Paliusz
Szatą zbliżoną do paliusza (od niego się wywodzi) jest racjonał – większa i bardziej ozdobna szata, której na mocy specjalnego przywileju nadanego przez Stolicę Apostolską można używać w Krakowie, Eichstatt, Nancy, Tuluzie i Paderborn (samo zagadnienie racjonału wymaga osobnego opracowania).
Greckokatolicki biskup George Martin Kamuza, były ordynariusz eparchii Van Nuys Kościoła bizantyjsko – rusińskiego w USA. Na zdjęciu z nałożonym omoforionem.
Paliusze wykonuje się z białej owczej wełny. Baranki, od których pozyskuje się wełnę są przynoszone do bazyliki watykańskiej – zawsze w liczbie dwóch – dnia 21 stycznia, czyli we wspomnienie świętej Agnieszki. Pochodzą one z hodowli należącej do trapistów z opactwa Tre Fontane (znajduje się tam kościół św. Agnieszki). Baranki te mają również na sobie wyraźne oznaki: jeden z nich ma czerwone róże symbolizujące męczeństwo oraz napis “SAM” – Święta Agnieszka Męczennica, zaś drugi róże białe, które symbolizują czystość i niewinność wraz z napisem “SAV” – Święta Agnieszka Dziewica. Początkowo baranki umieszcza się w kaplicy, by zaraz przed Mszą świętą wnieść je uroczyście do bazyliki i umieścić na ołtarzu, skąd – po odmówieniu przeznaczonej modlitwy, poświęceniu i okadzeniu – przewozi się je do sali Klementyńskiej, gdzie są błogosławione przez papieża.
Jan Paweł II błogosławiący baranki
Po tym wydarzeniu są one przekazywane siostrom benedyktynkom zamieszkującym klasztor św. Cecylii na Trastevere w Rzymie, gdzie są hodowane i strzyżone. Siostry z uzyskanej wełny tkają paliusze, które w dniu 28 czerwca, w czasie pierwszych Nieszporów Uroczystości Apostołów Piotra i Pawła, zostają złożone w specjalnym kufrze w konfesji św. Piotra, gdzie pozostają przez noc pod opieką zakrystiana. Następnego dnia, podczas uroczystej Mszy świętej są one wręczane przez papieża nowo mianowanym metropolitom.
Kufer, w którym przechowywane są paliusze w konfesji św. Piotra
Nieco Historii
Pochodzenie paliusza wywodzi się od efodu noszonego przez najwyższego kapłana podczas sprawowania posługi w świątyni jerozolimskiej, od hymationu – greckiego płaszcza okrywającego ciało oraz od togi rzymskich urzędników republiki i dygnitarzy cesarskich. Pochodzenie paliusza może wywodzić się również od starożytnego płaszcza z wełny, który otaczał szyję, noszonego m.in. przez greckich filozofów. Od samego początku paliusz był znakiem uhonorowania i władzy noszonym przez cesarzy, a następnie nakładanym przez nich patriarchom. Źródła podają, że pierwszym hierarchą kościelnym, który otrzymał paliusz był papież Sylwester. Od IV wieku paliusze nosili papieże (mozaika Pałacu Laterańskim w Rzymie pokazuje, jak paliusz otrzymuje papież Leon III).
Papież Leon III otrzymujący paliusz. Mozaika w Bazylice Laterańskiej.
W ten sposób paliusz, jako oznaka cesarska, stał się oznaką największych dygnitarzy kościelnych . Od VI wieku paliusze otrzymywali niektórzy biskupi, co oznaczało, że mają oni pewną władzę nad innymi biskupami. IV Sobór Konstantynopolski w 869 roku postanowił, że paliusza nie powinni nosić biskupi tytularni, chyba, że w nadzwyczajnych przypadkach. Innym postanowieniem tego soboru było to, że każdy patriarcha miał prawo ustanawiać metropolitów, dla których paliusz był potwierdzeniem ich godności. W miarę czasu paliusze wręczano jedynie metropolitom (biskupom na zasadzie specjalnych przywilejów papieskich, np. biskupi misyjni, którzy spełniali swoją działalność bezpośrednio w imieniu papieża – np. Winfryd Bonifacy, czy Brunon z Kwerfurtu), na co szczególny wpływ miała reforma administracji kościelnej w Germanii i Frankonii za czasów abpa Bonifacego.
Papież Jan VIII w roku 877 wydał rozporządzenie, które mówiło o tym, że metropolici osobiście winni starać się o uzyskanie paliusza od papieża. Również w VIII wieku zaczęto wyrabiać paliusze z wełny (pierwotnie wyrabiano go z bardzo cienkiego lnu). W tym też czasie posiadał on taką formę, że dwa końce paliusza zwisały po stronie lewego ramienia. Szpilki do paliusza dołączono w wieku X (pierwotnie nie było ich w ogóle). Podobnie rzecz się miała z krzyżykami na paliuszu – od żadnego, poprzez dwa, cztery, do sześciu. Na początku XII wieku papież Paschalis II ustanowił, że dopiero, gdy metropolita otrzyma paliusz ma władzę wyświęcania biskupów i zwoływania synodów. Paliusz w obecnej formie ukształtował się w XVII wieku.
Papież Innocenty III podczas sprawowania władzy jurysdykcyjnej. Giotto di Bondone przedstawił na obrazie moment potwierdzenia przez niego reguły zakonnej.
Symbolika
Paliusz posiada głęboką symbolikę. Przez cały czas istnienia praktyki jego noszenia, wiele znanych osobistości Kościoła podejmowało tematykę symboliki paliusza. Byli to np. Alkuin, czy Amalariusz z Metzu. Jest on oznaką apostolskiej władzy; znakiem łączności z papieżem; dowodem uznania, znakiem uhonorowania; oznaką jurysdykcji; symbolem udziału metropolity w pasterzowaniu owiec Chrystusowych (por. J 21, 17). Papież Benedykt XVI w homilii podczas Mszy świętej inaugurującej jego pontyfikat w następujący sposób wyjaśniał symbolikę paliusza: a) jako obraz jarzma Chrystusowego, które przyjmujący z własnej woli przyjmuje; b) jako oznakę radości z pełnienia woli Bożej; owcza wełna, z której jest wykonany przypomina zagubioną owieczkę, którą pasterz znajduje; c) jako oznakę misji pasterskiej, której przewodzi Chrystus. Jan Paweł II podczas audiencji generalnej w dniu 30 czerwca 1999 roku wskazał, że paliusz jest: a) symbolem władzy, jaką metropolita obejmuje pozostając w komunii z Kościołem Rzymu; b) symbolem specjalnej więzi arcybiskupów metropolitów z Następcą Piotra, a w konsekwencji z samym Piotrem; c) symbolem niewinności (symbolika bieli wełny); d) oznaką wierności, która nie cofa się nawet przed męczeństwem (symbolika sześciu krzyży na paliuszu).
Abp Peter Aspelt z Mainz przedstawiony jako pasterz sprawujący pieczę nad powierzonymi sobie ludźmi
Modlitwy i użycie
Obecnie arcybiskup metropolita, powinien otrzymać paliusz trzy miesiące po swojej ordynacji. Poprzedzone winno to być prośbą o jego otrzymanie, skierowaną do Biskupa Rzymu. Jak zostało wspomniane wyżej, arcybiskup może nosić paliusz na terenie swojej metropolii zaś papież na całym świecie (szczegółowe wskazania co do noszenia paliusza przez arcybiskupa metropolitę podaje Pontyfikał Rzymski). Gdyby zdarzyła się sytuacja, że arcybiskup metropolita zostanie przeniesiony na inną stolicę, wtedy otrzymuje nowy paliusz. Po śmierci arcybiskupa metropolity, paliusz składa się do grobu (nie przechodzi on na następcę – który otrzymuje swój paliusz). Obecnie paliusz jest zarezerwowany dla papieża, arcybiskupa metropolity oraz patriarchy łacińskiego w Jerozolimie (te wskazania podał papież Paweł VI w motu proprio Inter eximia episcopalis z dnia 11 maja 1978 roku; obecnie obowiązujące wskazania reguluje Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 roku w kanonie 437).
Arcybiskupi metropolici noszą również paliusz podczas synodów. Ważne jest by zaznaczyć, że nie ma obowiązku noszenia paliusza podczas każdej celebrowanej liturgii, jednak jego użycie winno mieć miejsce podczas sprawowania czynności związanych z jurysdykcją arcybiskupią, jak np. wizyta kanoniczna, czy udzielanie święceń kapłańskich. Z paliuszem wiązanych jest wiele fragmentów biblijnych, które związane są z motywem pasterza lub owcy, np. Ps 23; Iz 40, 11; Ps 24; Łk 15, 1-7; J 27, 17. Wszyscy biskupi Wschodu natomiast noszą omoforon (odpowiednik paliusza), jednak jego użycie nie wiąże się z żadnymi specjalnymi przywilejami (jak może wskazywać sama nazwa: gr. omos – plecy i fero – noszę). Rubryki sprzed Soboru Watykańskiego II stanowiły, że arcybiskupi posiadający paliusz mogli go używać jedynie podczas Mszy świętej pontyfikalnej (nie podczas procesji, ani innych czynności – chyba, że miały miejsce podczas Mszy świętej).
Ceremoniał biskupi (sprzed Soboru Watykańskiego II) mówił o ogólnej zasadzie, że paliusza używa się podczas uroczystości Bożego Narodzenia, św. Szczepana, św. Jana Apostoła, Nowego Roku, Epifanii, Niedzieli Palmowej, Wielkiego Czwartku, Wielkiej Soboty, Wielkanocy (oraz przez dwa następne dni), niedzieli Przewodniej, Wniebowstąpienia, Zielonych Świątek, św. Jana Chrzciciela, w uroczystości Apostołów (dwanaście), Bożego Ciała, w pięć uroczystości NMP: Oczyszczenia, Zwiastowania, Narodzenia i Niepokalanego Poczęcia, Wszystkich Świętych, w dni dedykacji kościołów, podczas ważniejszych uroczystości metropolitalnych, podczas udzielania święceń, w dniu otwarcia synodu. Paliusza można używać w inne uroczystości, wg. przywilejów danego Kościoła partykularnego. Zakazane było używanie paliusza podczas Mszy żałobnych.
Obrzęd nadania paliusza
Obecnie obowiązujący obrzęd nadania paliusza arcybiskupom metropolitom odbywa się podczas uroczystej Mszy świętej sprawowanej przez papieża w święto Apostołów Piotra i Pawła. W homilii papież nawiązuje do tego wydarzenia. Po jej wygłoszeniu następuje prośba kardynała protodiakona (najwyższy stopień kardynalatu) do papieża o wręczenie arcybiskupom metropolitom paliusza.
Abp Ignacy Tokarczuk otrzymał paliusz z rąk Nuncjusza Apostolskiego w Polsce, abp Kowalczuka, po utworzeniu metropolii przemyskiej (uroczystość miała miejsce dnia 20 czerwca 1992 roku) – taka sytuacja ma miejsce jedynie w szczególnych przypadkach
Potem ma miejsce ślubowanie arcybiskupów, w którym przyrzekają posłuszeństwo papieżowi. Następnie papież błogosławi paliusze, wypowiadając przeznaczoną modlitwę, która wskazuje na symbolikę paliusza (jako brzemienia, pasterskiej posługi oraz oznaki wytrwałości w wypełnianiu przykazań). Po modlitwie papież zwraca się do arcybiskupów wyjaśniając im, że jest on oznaką ich jedności z następcą świętego Piotra, oraz że mogą go nosić na terenie własnej metropolii. Po tych słowach ma miejsce obrzęd nałożenia paliusza oraz przekazanie sobie pocałunku pokoju (papież przekazuje pocałunek pokoju każdemu arcybiskupowi metropolicie, który właśnie z jego rąk otrzymał paliusz).
Papież, przed oficjalnym przyjęciem swojej posługi, podczas Mszy świętej inaugurującej pontyfikat, również otrzymuje paliusz, który dzień wcześniej, podobnie jak to odbywa się co roku, jest składany w konfesji św. Piotra w bazylice watykańskiej. Warto też zauważyć, że po Soborze Watykańskim II zanikł zwyczaj noszenia przez papieża tiary, która była oznaką jego władzy na ziemi, z nadania Pańskiego. Tę funkcję przejął niejako paliusz, co wyraźnie zostało podkreślone przez obecnego papieża, Benedykta XVI, który ze swego herbu papieskiego usunął tiarę, a wprowadził właśnie paliusz. Ciekawostką jest to, że Benedykt XVI w Mszy świętej inaugurującej pontyfikat (24 kwiecień 2005 rok) przyjął paliusz w jego pierwotnej formie. Był on więc dłuższy, zwisał nie na piersiach i plecach, a z lewej strony wskazując na ramię (symbolika Dobrego Pasterza niosącego owcę na swym ramieniu).
Benedykt XVI w paliuszu używanym przed nadaniem nowego
Jednakże, kiedy funkcję ceremoniarza papieskiego objął prałat Guido Marini, dnia 29 czerwca 2008 roku papież powrócił do poprzednio używanej formy paliusza używanego do czasów Jana Pawła II, z tym wyjątkiem, że ten nowy (obecnie używany) ma szerszy kształt i jest dłuższy. Jak tłumaczył mons. Marini w wywiadzie udzielonym dnia 26 czerwca dla L’Osservatore Romano: “Chodzi o rozwój formy łacińskiego paliusza”, który był używany przed wyborem kard. Ratzingera na następcę św. Piotra. Ciekawostką jest też to, że krzyżyki w paliuszu papieskim są wykonane z czerwonej purpury (co było zwyczajnym zjawiskiem do XIII wieku – przyp. Bartłomiej K. Krzych). Następnym razem mam nadzieję dokładniej przedstawić Czytelnikom kolejne insygnia związane z tradycją chrześcijaństwa.
Zapraszam także do odwiedzin stron www.czapki.chojnice.pl oraz www.episcopalinsignia.blogspot.com
Kontakt : [email protected]
Wesołych Świąt !