Medalierstwo w około 500 letniej tradycji zawsze uwzględniało w swej tematyce upamiętnienie ważnego wydarzenia czy osoby. Najczęściej, tematyką prezentowaną na medalach byli władcy, królowie bądź fakty z nimi związane jak np. koronacja czy śmieć.
Tekst: Jacek Buciński – Muzeum Medali Armii Krajowej i Powstańczej Warszawy
Zdjęcia: Zbiory Autora
Powodem tego stanu rzeczy, był fakt, iż to właśnie te osoby miały dostęp do możliwości technicznych i materialnych, aby stać się emitentem medalu. Wraz z rozwojem techniki, ale także i sztuki na medalach oprócz władców zaczęły się pojawiać inne osoby szczególnie zasłużone dla regionu, społeczeństwa czy związane z podniosłym i ważnym wydarzeniem. Także w początkach polskiego medalierstwa portrety prezentowane na medalach zajmowały główną rolę. Najważniejsza Polska kolekcja medali – seria królów polskich z czasów Stanisława Augusta wydana w końcu XVII jest właśnie idealnym przykładem portretów prezentowanych na medalach. Przedstawianie portretu konkretnych osób przeważnie na awersie medalu jak widać ma bardzo długą historię, która niewątpliwie zachowała się do czasów współczesnych. Pomimo, że z biegiem lat medalierstwo przeszło przez różne nurty i mody to portret na medalach oparł się zmianom i do dnia dzisiejszego jest głównym tematem na nich prezentowanym. W czasach powojennych w Polsce medalierstwo i umieszczane na nich portrety służyło nie tylko do uhonorowania zasłużonych osób, ale także do umacniania jedynie słusznej władzy ludowej. Rozdawane na prawo i lewo przy zjazdach i obchodach, wydawane w ogromnych nakładach medale z Leninem, Nowotko czy Krasickim do dziś straszą na aukcjach, czy targach. Ale niesprawiedliwe byłoby pisanie, że tylko działacze komunistyczni w latach powojennych gościli na medalach wydawanych w Polsce. Takie osoby jak Maria Konopnicka, Maria Skłodowska-Curie, Tadeusz Kościuszko czy Fryderyk Chopin przez cały okres powojenny byli obecni na medalach wraz z wieloma innymi zasłużonymi osobami .
Niewątpliwie najczęściej prezentowaną osobą na medalach tak w Polsce jak i na świecie od momentu swego powołania na Papieża stał się Jan Paweł II, którego portret prezentowany jest niezwykle często nie tylko na medalach czy plakietach, ale także w numizmatyce. Wraz z odwilżą polityczną w latach .80 do medalierstwa powróciła postać Marszałka Piłsudskiego, który na medalach pojawiał się już w okresie II Rzeczpospolitej. Do dnia dzisiejszego Marszałek Piłsudski jest jedną z najczęściej prezentowanych na medalach osób w Polsce. Jak ważne i częste są prezentowane w medalierstwie portrety zasłużonych osób potwierdzają liczne wystawy i opracowania poświęcone konkretnej postaci prezentowanej na medalach. Przykładami takich opracowań mogą być np., „Portret Józefa Ignacego Kraszewskiego w medalierstwie i rzeźbie” czy „Portret Marii Konopnickiej w medalierstwie, rzeźbie…”, obie pozycje autorstwa dr Mariana Kowalskiego. Niewątpliwie wystawy prezentujące konkretne osoby na medalach i plakietach są możliwością nie tylko do zapoznania się z samymi eksponatami, ale także poznanie różnych technik i nurtów sztuki wykorzystanymi do powstania eksponatów na przełomie lat. Przykładem szczególnym na skalę światową jest niewątpliwie muzeum poświęcone tylko jednej osobie, która jest „tematem” nie tylko dla medalierstwa, ale i pokrewnej numizmatyki, jest to muzeum poświęcone tylko i wyłącznie Janowi Pawłowi II. Muzeum, które niedawno otwarto w Częstochowie liczy ponad 5500 eksponatów – głównie medali i numizmatów z całego świata.
Wraz z odwilżą polityczną w Polsce w latach 80 ubiegłego wieku poczęto w medalierstwie upamiętniać osoby i wydarzenia, które w latach wcześniejszych były dla władzy ludowej niebezpieczne czy niewygodne. Takim niewygodnym tematem i prawie niewystępującym w medalierstwie, poza prywatnymi inicjatywami, był temat upamiętnienia dokonań Armii Krajowej. Pomimo, że temat Armii Krajowej występuje w medalierstwie oficjalnie dość krótko, bo ok. 30 lat i większość z wydanych medali powstała po roku 1981 to do dziś wydanych zostało ok. 150 różnych form, które można zaliczyć do medalierstwa. Niestety nie można określić ich liczby dokładnie z powodu tego, że medale czy plakiety wydawane są często przez lokalne środowiska czy organizacje w niewielkich nakładach. Także fakt, że część z medali wydawana przed rokiem 1989 była robiona w „drugim obiegu” nie pomaga na całościowe zebranie medali związane z Armią Krajową.
Tak jak i w całym medalierstwie tak i w temacie szeroko rozumianej Armii Krajowej portrety są niewątpliwie bardzo ważną i niezmiernie ciekawą częścią prezentowaną na eksponatach. Dowódcy, którzy swą żołnierską postawą, odwagą na polu walki zasłużyli na upamiętnienie dość często i w pełni zasłużenie pojawiają się na medalach i plakietach pamiątkowych. W tematyce portretowej medale związane z Armią Krajową możemy podzielić na dwa nurty, jeden: są to typowe portrety na jednej ze stron medalu a drugi nurt, to portrety zbiorowe, które w przypadku tematyki AK pojawiają się dość często. Lesław Welker w swojej książce „Symbolika znaków Polski Walczącej” podaje, że na 106 medali 46 przedstawia portrety dowódców różnych szczebli, organizacji i oddziałów, co stanowi 43% wydań. Różnica w ilości medali (150 sztuk, 106 sztuk) może być spowodowana przez ich dostępność i upływ czasu od wydania w/w książki. Nie sposób wymienić tu wszystkich żołnierzy Armii Krajowej, którzy zostali upamiętnieni w medalierstwie, ale niewątpliwie najczęściej przedstawianym na medalach żołnierzem Armii Krajowej jest jej pierwszy dowódca generał dywizji Stefan Grot Rowecki.
Pierwszym medalem, który upamiętniał Generała był medal w pewien sposób szczególny dla tego zestawienia ze względu na to, że nie przedstawiał on portretu samego Generała (a materiał ten jest poświęcony portretom-przyp. Autora) i dodatkowo nie ma w chwili obecnej dostępnego zdjęcia tego medalu ani tym bardziej samego eksponatu. Medal, choć nie do końca swą tematyką psuje do zestawienia portretów Generała to ukazuje (a raczej próbuje), jak trudno jest dotrzeć do niektórych medali czy choćby ich fotografii. Medal, którego autorem jest Stanisław Soczyński przedstawia maszt mostu a flaga na nim zawieszona układa się w litery AK. Wężyk generalski jest oczywiście nawiązaniem do dystynkcji Grota-Roweckiego:
Trasa im Armii Krajowej i most im. Grota-Roweckiego
Kolejnym medalem, na którym upamiętniono postać Generała Grota-Roweckiego jest medal wydany z okazji nadania imienia Szkole Podstawowej nr 9 w Warszawie. Uroczystość odbyła się 7 VI. 1984 roku. Wokół kotwicy widoczny tak jak i w przypadku poprzedniego zdjęcia, otok generalski z dwoma gwiazdkami – generał dywizji. Portret Generała na tym medalu jest reprodukcją zdjęcia w mundurze i z dystynkcjami z przed II Wojny Światowej (między 1932 a 1935):
GROT – Generał Dywizji Stefan Grot-Rowecki – Szkoła Podstawowa nr 9. Emitent Szkoła Podstawowa nr 9 w Warszawie. Projekt Adam Siemaszko. Wykonawca MP 1984. 70mm
Trzecim medalem, w którym uhonorowano postać dowódcy Armii Krajowej, jest medal wydany z okazji podniesienia bandery na M/S Generał Grot-Rowecki. Medal wydany w roku 1986 zaprojektował Rajmund Gruszczyński a wykonała go Mennica Państwowa. Ciekawostką związaną z medalem są różne daty z nim związane. Lesław Welker w swojej książce „Znaki Polski Walczącej” podaje, że medal ten Mennica Państwowa wydała we wrześniu 1987 roku a na medalu widnieje rok 1986, który jest rokiem wodowania zaś statek został wyprodukowany w 1985 przez stocznię bułgarską. I znowu tak jak i w poprzednich medalach pojawia się wężyk generalski po bokach awersu i rewersu. Matką chrzestną statku została córka generała Irena Rowecka-Mielczarska, brat generała Stanisław Rowecki oraz przedstawiciele Szkoły Podstawowej nr 9 im. gen. Stefana Roweckiego Grota w Warszawie. Niestety statek ten swoją służbę pod polską banderą zakończył 2 listopada 2010 roku. Wszystkie pamiątki związane z Generałem, które znajdowały się na statku, w tym portret ofiarowany przez córkę patrona trafiły do sali pamięci, prowadzonej przez PŻM:
Podniesienie bandery na MS Generał Grot-Rowecki. Projekt Rajmund Gruszczyński Wykonawca MP 1987 (1986). 70mm
Medal z serii wydanej przez Towarzystwo Wiedzy Obronnej i przedstawiający Generała Stefana Grota-Roweckiego to kolejny medal upamiętniający tą ważną postać. Projektantem medalu był Zbigniew Kotyłło a w roku 1990 wyprodukowała go Mennica Państwowa. Na medalu obok portretu Grota widnieje data jego urodzin i śmierci, przy której jest znak zapytania, gdyż do dziś nie są znane szczegóły jego śmierci. Wiadomo tylko, że po wybuchu Powstania Warszawskiego Heinrich Himmler wydał rozkaz zamordowania Generała w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen, gdzie przebywał:
GROT – Generał Dywizji Stefan Grot-Rowecki. Emitent Towarzystwo Wiedzy Obronnej w Warszawie. Projekt Zbigniew Kotyłło. Wykonawca MP 1990. 70 mm
W roku 1991 Związek Powstańców Warszawskich w Bydgoszczy wyemitował medal przedstawiający Generała Stefana Grota-Roweckiego. Medal ten był częścią serii dowódców SPZ-ZWZ-AK a jego projekt wykonała według założeń Zdzisława Abramka Stanisława Wątróbska. Ciekawostką dotyczącą tego medalu jest fakt, że portret Generała w mundurze galowym jest błędem, gdyż Grot nigdy w takim mundurze nie występował:
GROT – Generał Dywizji Stefan Grot-Rowecki. Założenia projektowe Zdzisław Abramek. Emitent ZPW – Bydgoszcz. Projekt Stanisława Wątróbska. Wykonawca MP 1991. 70 mm
W roku 1992 pojawiły się dwa medale z portretem Generała Grota. Pierwszy z nich ukazał się z okazji 50 rocznicy utworzenia Armii Krajowej. Projektantem medalu był znany artysta Tadeusz Tchórzewski a wyprodukowaniem zajęła się Mennica Państwowa:
50 rocznica utworzenia Armii Krajowej. Projekt Tadeusz Tchórzewski. Wykonawca MP 1992. 70mm
Kolejnym medalem wydanym w roku 1992 był medal, który ukazał się jak poprzedni w związku z 50 rocznicą utworzenia Armii Krajowej. Medal zaprojektował znany artysta i projektant medali Edward Gorol. Medal ten tak jak i medal z roku 1984 przedstawia popiersie Generała w mundurze z lat 1932 – 1935 (ten rodzaj kurtki – wz. 27 był używany w tych latach 1927-1935 a awans na pułkownika otrzymał w roku 1932) w stopniu pułkownika dyplomowanego. Jako kolejną ciekawostkę można dodać, że napis wokół popiersia Generała jest błędny gdyż nigdy nie był on Komendantem Armii Krajowej a jej dowódcą gdyż AK było oficjalną armią polską a w takowej dowodzą dowódcy a nie komendanci:
Generał Stefan Grot-Rowecki I dowódca Armii Krajowej. Emitent (?) Projekt Edward Gorol. Wykonawca MP 1992. 70mm
W roku 1992 ukazał się także trzeci medal związany z osobą Generała Grota. Medal ten jest w tym zestawieniu szczególny, gdyż pojawia się na nim postać Generała, ale już nie, jako pojedynczy portret, ale jako jeden z kilku portretów umieszczonych na medalu. Medal wydany z tej samej okazji, co poprzedni przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej. Na medalu oprócz Generała Grota przedstawieni są wszyscy przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego w okresie II Wojny Światowej:
Przywódcy Podziemnego Państwa Polskiego
Ostatnim medalem, który upamiętniał Generała jest medal wydany w roku 1993 z okazji 50 rocznicy aresztowania Stefana Grota-Roweckiego. Medal ten tak, jak i medal z fotografii nr 7 ma błędny opis dotyczący funkcji, jaką pełnił Generał w szeregach Armii Krajowej. Niestety nie udało mi się ustalić, kto jest emitentem i autorem tego medalu:
50 rocznica Aresztowania I dowódcy Armii Krajowej. Emitent (?) Projekt (?) Wykonawca (?) 1993. 59mm
Jak widać, choć opisanych jest tylko a może aż 9 medali można znaleźć w nich wiele ciekawostek, których zgłębianie nie tylko podnosi wiedzę na temat medalierstwa, ale także na temat Armii Krajowej i jej dowódców. Oczywiście Generał Stefan Grot-Rowecki nie jest jedynym z dowódców AK tak często umieszczanych na medalach. Dość często ukazywani są także Tadeusz Bór-Komorowski, Antoni Chruściel ps. Monter czy Jan Mazurkiewicz ps. Radosław. Ale to już temat, który przygotowuję na kolejne spotkanie z Czytelnikami.
Jacek Buciński (Kustosz jacko33)