W poprzednim artykule opisałem pochodzenie medali, ich nazewnictwo oraz sposoby wytwarzania. To opracowanie dotyczy okresu powstawania kolei w Polsce i odzwierciedlenia tych zdarzeń w medalierstwie.
Tekst: Adam Zacharko – Muzeum Medali Kolejowych
Zdjęcia: Arch. Autora, Muzeum Kolejnictwa w Warszawie
Jak już pisałem wcześniej medale jak i inne dzieła sztuki zawsze świadczyły o swojej epoce; w tym wypadku ich treść i forma nawiązywała do wydarzeń związanych z tworzeniem tego co dziś nazywamy koleją i transportem kolejowym. I opisując historię polskich medali kolejowych należy najpierw opisać historię powstania kolei w Polsce. Wspominałem już, że przy określaniu nazewnictwa medali istnieje pewna nieokreśloność i umowność. To również można powiedzieć o historii powstawania w Polsce transportu kolejowego. Może to budzić zdziwienie gdyż historia to przecież fakty, ale wszystko się wyjaśni gdy skojarzy się na historyczne daty. Otóż gdy powstawała kolej, Polski jako państwa nie było jeszcze na mapie.
Historia zjawisk dzieli się okresy, które przedzielane są znaczącymi wydarzeniami, a te powodują jakościowe przeskoki w tym zjawisku. W ostatnich dwustu latach gdy powstał i rozwinął się transport kolejowy takimi wydarzeniami były dwie wojny światowe. Dla medalierstwa tematycznie związanego z polską koleją dokonałem podziału na dwa okresy – pierwszy to czas do II wojny światowej, a drugi to czasy obecne po roku 1945.
Kolej jest dzieckiem rewolucji przemysłowej. Jako środek transportu narodziła się wraz z budową pierwszego użytecznego parowozu. Było to w roku 1914, a twórcą tego parowozu był angielski wynalazca Georg Stephenson. Transport kolejowy jako system transportowy powstał zaś z budową w Anglii pierwszej kolejowej między Stockton a Darlington. W następnych latach kolej zaczęła szybko opanowywać świat. Bardzo szybko wynalazek udało się przeszczepić na kontynent europejski. Rozprzestrzeniająca się kolej dotarła również na tereny, które w dalszych późniejszym czasie stały się ziemiami państwa polskiego. Najburzliwszy rozwój infrastruktury kolejowej to II połowa XIX-tego wieku i okres wieku XX-tego do wybuchu pierwszej wojny światowej. To w tych latach została wytyczona i powstała większość linii kolejowych, z których korzystamy do dziś. Dotyczy to również sieci kolejowej znajdującej się na terenie Polski.
Pierwszą linią kolejową jaką zbudowano na terenie obecnej Polski były odcinki wchodzące w skład Kolei Górnośląskiej na terenie ówczesnych Niemiec. W 1842 roku otwarto odcinek linii między Wrocławiem a Oławą. Teren nie znalazł się w granicach II-giej Rzeczpospolitej, która odrodziła się po I-wszej wojnie światowej w roku 1918, dlatego za początek powstania kolei w Polsce uważa się dzień 15 czerwiec 1845 roku. W tym dniu dokonano otwarcia pierwszego odcinka Drogi Żelaznej Warszawsko – Wiedeńskiej między Warszawą a Grodziskiem Mazowieckim. Wprawdzie jest to zabór rosyjski, Polska jako państwo odrodzi się dopiero za 72 lata, ale ziemia na której kładziono tory była rdzennie polska. Inicjatorem budowy linii był Polak hrabia Lubieński, naczelnym inżynierem był Polak Stanisław Wysocki, również inwestorem było Towarzystwo z kapitałem o polskim rodowodzie.
Z okazji otwarcia tego odcinka został wybity pamiątkowy medal, którego autorem był znany warszawski medalier Maynert. Medal ten posiadający na awersie lokomotywę Stephensona i napis „PARA ZBLIŻA ODLEGŁOŚCI” jest pierwszym polskim medalem o tematyce kolejowej. Dwa egzemplarze tego medalu znajdują się w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie. Poniżej zamieszczam jego autorską fotografię.
A teraz przeskok do współczesności. Z okazji 150-lecia kolei w Polsce Muzeum Kolejnictwa w Warszawie wydało okolicznościowy medal. Medal wybity został w dwóch wersjach kolorystycznych: srebrnej i brązowej a jego kształt był wzorowany na medalu Maynerta. Oto dwa egzemplarze – kopie medalu PARA ZBLIŻA ODLEGŁOŚCI z roku 1994.
Wersja srebrna
Wersja brązowa
Dalsze losy Towarzystwa Drogi Żelaznej Warszawsko Wiedeńskie były burzliwe. Towarzystwo zbankrutowało, jego majątek był nacjonalizowany, później na powrót prywatyzowany. Jednakże linia kolejowa z Warszawy w kierunku Wiednia została zbudowana, a dzięki temu Towarzystwu powstały jeszcze odgałęzienia od Drogi Żelaznej w innych kierunkach.
W pierwszym okresie rodzenia się transportu kolejowego budowa linii kolejowych finansowana była przez kapitał prywatny, a państwa wydawały koncesje na budowy linii. Zawsze to jednak państwa decydowały o przebiegu linii i w ten sposób realizowały infrastrukturalną politykę, która dyktowana była głownie względami militarnymi. Dlatego też trzy państwa zaborcze tworzyły na terenach polskich własne sieci kolejowe, których przebieg zamykał się w granicach państw, a rzadko te granice przekraczał.
Wyjątkiem takim była budowa linii kolejowej, która łączyła Warszawę z Toruniem i była pierwszym połączeniem sieci niemieckiej z liniami na terenie rosyjskim. Do budowy linii po stronie rosyjskiej powołano spółkę Towarzystwo Drogi Żelaznej Warszawsko – Bydgoskiej, która kapitałowo była powiązana z Koleją Warszawsko – Wiedeńską. Odcinek do granicy pruskiej doprowadzono w roku 1862, a oficjalnie linię oddano do użytku 12 grudnia 1863 roku. Graniczną stacją po stronie pruskiej był Trojanów, na którym zbudowano okazały dworzec. Na dworcu tym w roku 1879 odbyło się spotkanie cesarza Wilhelma I Hohenzollerna z carem Aleksandrem II. Po tym spotkaniu zmieniono nazwę stacji na Aleksandrów Pograniczny, a w wolnej Polsce zmieniono na Aleksandrów Kujawski.
Z okazji otwarcia linii wydano medal okolicznościowy. Medal z napisami w języku polskim na awersie posiada stylizowaną lokomotywę Stephensona oraz napis „NA PAMIĄTKĘ OTWARCIA DROGI ŻELAZNEJ WARSZAWSKO – BYDGOSKIEJ” oraz datę „DNIA 1 GRUDNIA 1862”.
Egzemplarz tego medalu znajduje się w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie (fotografia własna poniżej)
a inny egzemplarz posiada Muzeum Okręgowe w Bydgoszczy (fotografia ze strony internetowej Muzeum poniżej)
Te dwa medale to świadkowie narodzin transportu kolejowego na ziemiach polskich. Mimo że nie było państwa polskiego to byli Polacy, którzy budując kolej i upamiętniając zdarzenia przez emitowanie okolicznościowych medali z napisami w języku polskim dawali dowód na to że polskość trwa, i również dawali nadzieję, że się odrodzi. Tak też się stało po I-wszej wojnie światowej, gdy osłabienie militarne zaborców nie mogły już zahamować dążeń niepodległościowych Polaków.
W okresie przejmowania władzy przez Polaków powstała w Warszawie Rada Regencyjna i październiku 1918 powołała ona do życia Ministerstwo Komunikacji, a w nim Sekcję Kolejową. Na ziemiach trzech zaborów zwierzchnictwo na terenie kolejowym stopniowo przechodziło w ręce Polaków. W roku 1922 dla zarządzania kolejami utworzono Okręgi Dyspozycyjne, które wykonywanymi zadaniami odpowiadały późniejszym Dyrekcjom Okręgowych Kolei Państwowych. Okręgi Dyspozycyjne miały siedziby w: Warszawie, Radomiu, Wilnie, Krakowie, Lwowie, Stanisławowie, Katowicach, Poznaniu i Gdańsku. 24 września 1926 roku rozporządzeniem prezydenta Polski utworzono Polskie Koleje Państwowe, które miały działać na zasadach handlowych. Do tej firmy przekazano majątek, ustalono cenniki za usługi, a także powołano do życia Dyrekcje Okręgowe Kolei Państwowych, które miały odpowiadać za funkcjonowanie transportu kolejowego na podległym terenie.
Jedynym polskim medalem z okresu międzywojennego o jakim posiadam informacje to medal „NA PAMIĄTKĘ WYDARCIA KOLEI POLSKICH Z RĄK NAJEŹCÓW – 3 XI 1918”. Na rewersie posiada napis „PIERWSZA POLSKA DYKRECJA KOLEI PAŃSTWOWYCH – OKRĘG RADOMSKI”. Dwa egzemplarze tego medalu znajdują się w Muzeum Kolejnictwa w Warszawie. Historia tego medalu jest dla mnie dosyć tajemnicza, gdyż nie znalazłem dotąd żadnych informacji o jego powstaniu. Medal ten raczej nie powstał w roku 1918 co sugeruje okoliczność wydania na awersie, gdyż nie było jeszcze wtedy okręgów kolejowych. Medal prawdopodobnie został wyemitowany po roku 1922 gdy powstały Okręgi Dyspozycyjne, albo dopiero po utworzeniu Dyrekcji Okręgowych w roku 1926. Data 3 XI 1918 sugeruje prawdopodobnie fakt przejęcia przez Polaków zwierzchnictwa nad koleją w rejonie Radomia, gdyż 2 XI garnizon okupacyjnych wojsk austriackich stacjonujący w Radomiu został rozbrojony przez członków Polskiej Organizacji Wojskowej i zwykłych mieszkańców miasta.
Poniżej autorskie fotografie medalu z Muzeum Kolejnictwa:
Te trzy medale to jedyne polskie medale o tematyce kolejowej wydane w okresie 100 lat gdy kolej na ziemiach polskich powstawała i gdy przeżywała jej najbardziej burzliwy rozwój. Oczywiście muszę dodać, że dotyczy to tylko wiedzy jaką ja posiadam.
Byłbym niezmiernie zdziwiony, i jednocześnie wdzięczny, gdyby dotarła do mnie informacja, że powstały, a jeszcze lepiej że istnieją inne medale kolejowe z tego okresu. Może przy pomocy MyViMu.com uda się wygrzebać więcej informacji na ten temat.
Adam Zacharko (adzet)