Wynalazca fonografu, pierwszego urządzenia do nagrywania i odtwarzania głosu ludzkiego -Tomas Alva Edison nie przewidywał ani kierunku, ani celu w jakim będzie to urządzenie wykorzystywane. Według jego wizji, fonograf miał służyć do pisania listów, nauki języka czy też jako notatnik.
Tekst: Jerzy Gogacz – Muzeum Fonografii
Zdjęcia i nagrania: Arch. Autora
Zarówno muzyka orkiestrowa jak i tym bardziej utwory śpiewane. nie były na poważnie rozpatrywane jako godne realizacji. Trzeba przyznać, że i jakość nagrań jaką oferowały pierwsze urządzenia fonograficzne była daleka od doskonałości. Mimo, że w ogólnej liczbie nagrań zapis mowy stanowi ułamek procentu, nagrania te są często bardzo cenne.
Szerokim echem odbiło się ostatnio odnalezienie nagrania dokonanego na wystawie w Paryżu (1889r.), utrwalonego na wałkach Edisona głosu kanclerza Niemiec Ottona Bismarcka. W archiwach znajdują się także cenne nagrania dokonane na wałkach między innymi papieża Leona XIII, M.Twaina oraz 23 prezydenta USA, Benjamina Harrisona. Nagrania te pochodzą z przełomu wieku XIX i XX, a dokonał ich G. Bettini.
Nauka wymowy przy nauce języka obcego była również z powodzeniem realizowana zarówno na wałkach jak i później na płytach. Na cylindrach nagrano naukę języków hiszpańskiego, francuskiego, włoskiego, niemieckiego – polskiego niestety nie..
Wszystkie prezentowane tutaj przykłady, łączy jedna cecha: są to nagrania głosów i cenimy je dziś głównie nie tyle za treść, co za utrwalenie w ten sposób osoby wykonawcy, kimkolwiek by nie była. Ale wróćmy na nasze podwórko. W 1907 roku monolog komiczny autorstwa W Zagórskiego „Rozmowa pijaka z księżycem” nagrał na wałku Edisona aktor Antoni Fertner – aktor, który występował zarówno w filmach niemych i i dźwiękowych.
W okresie międzywojennym duże zasługi dla utrwalenia głosów sławnych Polaków położył B. Rudzki rejestrując na płytach Orpheon m.in:
Stefana Żeromskiego – płyta znajduje się w Muzeum Żeromskiego w Kielcach:
Generała Józefa Hellera oraz Marszałka Józefa Piłsudskiego:
Perełki literatury polskiej recytowali prezenterzy radiowi i aktorzy. Pierwszy spiker Polskiego Radia Tadeusz Bocheński, recytuje wiersz „Pożegnanie” Z.Krasińskiego:
Fragment „Wesela” S.Wyspiańskiego można usłyszeć na płycie Orpheon, w interpretacji profesora krakowskiej WSP – Włodzimierza Gałeckiego. Ukończył on petersburską szkołę aktorską:
O Jerzym Leszczyńskim można by długo opowiadać, bo postać to barwna, a i życiorys posiada bogaty. Urodził się w 1884 r., w rodzinie od pokoleń aktorskiej i jak sam pisał w pamiętnikach – wyrastał w kulcie Fredry, a Zemstę znał na pamięć wcześniej niż pacierz… Jego filmografia, to ponad 20 ról, a teatralnych – chyba nikt jeszcze nie policzył? Tutaj próbka „Dziadów” w jego wykonaniu, próbka, gdyż płyta jest po prostu… “zdarta”:
Również na płytach powojennych mamy przykłady ciekawych rejestracji – np. głos K.I. Gałczyńskiego, który czyta własny utwór „Spotkanie z matką”:
Oto można posłuchać także niezapomnianej interpretacji wiersza J. Tuwima – Ptasie radio (Polskie Nagrania) w wykonaniu Ireny Kwiatkowskiej:
Również powojenne są nagrania satyryka Mariana Załuckiego, dokonane w Stanach Zjednoczonych, prawdopodobnie podczas występów dla Polonii amerykańskiej:
Nagrania przemówień, wierszy czy monologów tłoczono w małych nakładach. Z tego powodu takie rejestracje trudno dzisiaj są osiągalne, często już unikatowe. Zdarzały się też nagrania „prywatne”, wykonywane na zamówienie instytucji lub firm, których nakład wynosił kilkadziesiąt płyt. Tutaj nagranie dokonane dla uczczenia 25-lecia Macierzy Polskiej w Stanach Zjednoczonych. Przemawia ks. Franciszek Gordon:
Nagranie „Przyszłość samochodu w Polsce” to właśnie przykład na prywatnie zamówioną reklamę Polskiego Fiata 508:
Na koniec parę słów o politykach. Nagranie głosu Józefa Piłsudskiego prezentowałem już wcześniej. Na płytach swe głosy uwiecznili również Stalin, Bierut, Churcill, Goebels, a jakiś czas temu na polskim portalu aukcyjnym oferowano (bardzo zniszczone) nagranie Hitlera z 1936 r., dokonane na płycie tzw. decelitowej (płyta bezpośredniego zapisu stosowana do nagrań radiowych – przyp.Autora)
Przedstawiony materiał oczywiście nie wyczerpuje tematu. Zadaniem szkicu jest zwrócenie uwagi na różne formy nagrań – ma prowokować do własnych poszukiwań. Dość popularne jest kolekcjonowanie nagrań scenek humorystycznych, których bardzo wiele nagrano w okresie około I Wojny Światowej. Niewątpliwym liderem jest tu „Bim-Bom”, których nagrania można znaleźć na wszystkich wytwórniach tego okresu.
Jerzy Gogacz