W czasie Powstania Listopadowego Mennica Warszawska została oddana pod zarządzanie Banku Polskiego. Nastąpiła znaczna redukcja etatów i całkowita zmiana polityki monetarnej. Przystąpiono do bicia całkowicie odmiennej monety…

Tekst: Kustosz Muzeum Zbiór Monet

Zdjęcia: Arch. Autora

Z początku mennica wybijała monety starymi stemplami, dopiero po detronizacji cara Mikołaja I Romanowa, w życie wszedł nowy system a wraz z nim  nowe monety z herbem Polski i Litwy widniejące na dwudzielnej tarczy. Zarzucono również produkcję monet złotych 50 i 25 złotowych, powracając do tradycji bicia dukatów przerwanej w roku 1814. Kraj potrzebował wielkich pieniędzy na cele powstańcze i regulowanie zagranicznych należności. Zdecydowano zatem o biciu monety złotej, pełnowartościowej na wzór niderlandzki.

Dukat powstańczy został więc wybity jako wierne naśladownictwo dukata holenderskiego
(niderlandzkiego), monety powszechnie znanej i akceptowanej. Wybito dukata nie tylko
według stopy (tj. 3,4897g złota próby 0,9826) zgodnej z oryginałem ale i z takim samym
rysunkiem stempla. W celu odróżnienia od innych emisji jako znak menniczy dukatów bitych w Mennicy Warszawskiej w 1831 roku (oraz częściowo w 1832, antydatowanych na rok poprzedni) zastosowany został niewielki polski orzełek. Pismem z dnia 23 marca 1831 Bank Polski poleca w ciągu 4 dni przygotować stemple, „Rand – Maszine” (przyrząd do obrączkowania krążków?) oraz „balansier” (prawdopodobnie prasę śrubową). Praca nad stemplem miała być rozdzielona na dwóch medalierów. Być może byli to:
G. Majnert (medalier I) z synem Józefem (aplikant), J. Hoerkner (grawer I) Występujący w spisie pracowników inni medalierzy i grawerzy zostali objęci redukcją etatów lub zostali powołani do wojska. Zostali zwolnieni lub odeszli również i inni pracownicy i robotnicy.

1831.I.1 – Dukat Powstańczy: kropka przed pochodnią

Awers – stojący rycerz w zbroi przepasany szarfą. W prawej ręce miecz, w lewej pęk strzał, przewiązany wstęgą. Na głowie rycerza hełm z uniesioną zasłoną, zwieńczony piórem. Po bokach rok 18 31. W otoku – orzeł polski, pod nim napis: CONCORDIA RES PARVAE CRESCUNT.  Za napisem pochodnia. W tej odmianie widoczna kropka “.” przed pochodnią. Rant: ząbkowany skośnie; waga: 3.49g; średnica: 21,4mm; stop: Au 983; nakład: 163 205 szt.

Stemple polecono „od pierwogo raza grawirowat” bez przygotowania punc, tzn „ciąć od ręki” aby możliwie szybko rozpocząć produkcję. W piśmie z dnia 29 marca 1831 jest mowa o przebijaniu przywiezionego z zagranicy złota na dukaty holenderskie. T. Bylicki podaje że na dukaty przebito prawie 560 kg złota (2400 zagranicznych grzywien), jak również dokładniejszy opis sposobów bicia monet złotych. W okresie od dnia 13 do 20 kwietnia, a także 22 listopada 1831 W. Terlecki wymienia pisma (za Dziennikiem Korespondencji Mennicy Warszawskiej 2 grudnia 1830 – 11 lipca 1832): „Dyrektor Mennicy przesyła Bankowi Polskiemu dukatów holenderskich sztuk … ” Łącznego nakładu 162 347 sztuk dukatów holenderskich na sumę 3 246 940 zł pol. [u Terleckiego tabela z zaznaczeniem, że należy doliczyć 858 dukatów wybitych w 1832 (pismo z dnia 31 stycznia 1832), antydatowanych, na sumę 17 160 zł pol.] Łączny nakład dukatów powstańczych wynosi więc 163 205 sztuk.

Kurs dukata został ustalony na 20 zł pols. W systemie monetarnym Królestwa Polskiego
oznaczało to wartość 1:1 w stosunku do złota. Była to jedyna moneta z okresu Powstania Listopadowego nie wycofana z obiegu carskim ukazem z powodu braku herbu rewolucyjnego (na dwudzielnej tarczy Orzeł Polski po prawej, po lewej Pogoń).

Odmiany, oraz numery katalogowe

J.Michajłowicz w „Ruskije Monety…” z 1893 nie rozróżnia odmian dukata, pod nr 125 opisu oraz na tablicy V i nr 3 znajduje się tylko jeden wizerunek. W. Wittyg w „Spisie monet polskich” z 1899 r. wymienia 3 odmiany i wycenia jednakowo – po opisie cyfry 7 50. K. Plage w „Monety bite…” wyd. 1902 podaje również 3 odmiany – bez kropki (270), z kropką przed (269) oraz za (271) pochodnią. Nie ma wzmianki o stopniu rzadkości. Rysunki wszystkich trzech odmian umieszczone są na samym szczycie tablicy. K. Berezowski w „Cenniku monet…” pod nr 531 podaje 3 odmiany (jak u K. Plage) i wycenia na 37,50

W „Katalogu monet…” C. Kamińskiego i E. Kopickiego z 1976 roku pojawia się już stopień
rzadkości R i wycena na 10000 zł, natomiast odmiany zostały pominięte. Pod pozycją 801 umieszczono również rysunek dukata z kropką przed pochodnią. U V. Bitkina wyd. 2003 w rozdziale „Warszawskij Monetnyj Dwor” dukat występuje pod nr.1 bez określenia odmian i stopnia rzadkości z wycena na 400 dla stanu Unc. W katalogu monet Polskich Fischera z roku 2011 dukat występuje pod nr 052 z wyceną 9000 PLN dla stanu I. Internetowy katalog Fortress (www.fortress.com) wymienia również 3 odmiany dukata powstańczego:

Pod nr 1831PL02400 ze stopniem rzadkości R1 odmiana z kropką przed pochodnia.
Pod nr 1831PL02500 ze stopniem rzadkości R2 odmiana z kropką za pochodnią.
Pod nr 1831PL02600 ze stopniem rzadkości R3 odmiana bez kropki.

Rozróżnianie odmian

Wyróżnione odmiany dukata różnią się obecnością i umiejscowieniem kropki w okolicach
pochodni. Spotyka się dukaty z kropką przed pochodnią (najczęściej – przyp. Autora), za pochodnią, oraz bez kropki (rzadko spotykane w handlu). Z innymi odmianami i wariantami dotąd się nie spotkałem.

Kopie / falsyfikaty / wizerunki

Mennica Polska wydała w nakładzie 500 szt. klipę z wizerunkiem dukata.
Istnieją również odbitki galwaniczne (WCN 31/741 kopia galwaniczna awersu dukata).